بحران آب و ناترازی انرژی، حیات کارخانه ها و رؤیای توسعه کشور را نشانه گرفته است…
از “عسلویه، بزرگ‌ترین میدان‌های گازی جهان” فقط همین لقب پرطمطراق باقی مانده است و فقر سرمایه و فناوری سبب شده که کسری گاز سال به سال بیشتر شود؛ آن‌قدر که صندوق توسعه ملی پیش‌بینی میکند تا سال ۱۴۲۰ فقط به اندازه یک‌سوم نیاز کشور گاز عرضه شود. اوضاع برق هم تعریفی ندارد و مدت‌هاست نمود بارز آن، جاده‌های کم‌نور و تاریک ایران است. از طرفی دیگر ماجرای احیا تالاب ها، رودخانه ها، دریاچه ها و جانمایی اشتباه صنایع به ویژه صنایع آب بر، از بحث های داغ این روز های رسانه ها بوده است.
سازمان صنایع کوچک و شهرک‌های صنعتی ایران خبر داد در تابستان ۱۴۰۰ صنایع کشور هفت میلیارد دلار از قطعی نامنظم و مکرر برق زیان کرده‌اند. در گزارشی دیگر، محمد مجید فولادگر، معاون هماهنگی محیط کسب و کار وزارت صنعت، معدن و تجارت، به اتاق ایران اعلام کرد در سال ۱۴۰۱ خسارت قطع گاز به صنایع پنج میلیارد دلار و خسارت برق هم در همین حدود برآورد شده است. بر اساس گزارش سندیکای تولیدکنندگان برق، ایران باید سالانه پنج درصد ظرفیت نیروگاه‌های خود را افزایش دهد تا بتواند پاسخ‌گوی افزایش تقاضای بخش خانگی و صنعت باشد؛ این در حالی است که نه‌تنها این اتفاق رخ نداده، بلکه نیروگاه‌ها و خطوط انتقال فرسوده شده‌اند. وزارت نیرو در سال ۱۳۹۵ حداکثر میزان تولید برق کشور را ۵۷ هزار مگاوات دانسته است که با احتساب اتلاف برق در شبکه، حداکثر رقم قابل دستیابی برق در این سال ۵۴ هزار مگاوات برآورد می‌شود. این در حالی است که ظرفیت تولید برق در این سال بیشتر از ۷۴ هزار مگاوات قید شده است. در حال حاضر هم که ظرفیت تولید برق بیش از ۹۰ هزار مگاوات عنوان می‌شود، عملاً میزان تولید برق از ۵۸ هزار مگاوات تجاوز نمی‌کند.
حسنعلی تقی‌زاده، عضو هیئت‌مدیره سندیکای تولیدکنندگان برق، در یک نشست خبری در تیر سال ۱۴۰۲ به عقب‌ماندن تولید برق از برنامه اشاره کرد و گفت: بر اساس برنامه ششم توسعه، ظرفیت نیروگاهی کشور باید ۲۵ هزار مگاوات رشد می‌کرد که مجموع ظرفیتی که در همه این سال‌ها ایجاد شد، ۱۵ هزار مگاوات بوده است. علیرضا توتونچی، دبیر سندیکای شرکت‌های تولیدکننده برق نیز در این نشست تأکید کرد: اکنون بالای ۱۰ هزار مگاوات ناترازی در تولید و مصرف برق وجود دارد و برای رفع این ناترازی باید بیشتر از ۱۰ میلیارد یورو سرمایه‌گذاری انجام شود. بااینحال، در شرایط تحریم و کاهش شدید سرمایه‌گذاری خارجی، بانک مرکزی از خروج سالانه بیش از ۱۲ میلیارد دلار سرمایه از کشور خبر می‌دهد و همین مسئله به استهلاک نیروگاه‌ها و خطوط انتقال و پست‌های توزیع برق منجر شده است که ظرفیت تولید برق را کاهش می‌دهند. بنا بر اعلام سندیکای تولیدکنندگان برق، ناترازی برق سبب شده است میزان دسترسی مصرف‌کنندگان به شبکه پایدار برق سیر نزولی داشته باشد؛ به‌طوری که سال ۱۳۹۹ میزان متوسط خاموشی‌ها به ازای هر مشترک یک دقیقه در روز بود که این رقم در سال ۱۴۰۰ به ۹.۲ دقیقه در روز رسید و خاموشی‌های سال ۱۴۰۰ بالغ بر ۱۰۹ هزار میلیارد تومان عدم‌النفع برای کشور در بر داشت. سندیکای تولیدکنندگان برق در پاسخ به “شرق”، رقم مطالبات تولیدکنندگان بخش خصوصی از دولت را قابل توجه می‌داند. این تشکل، مطالبات ارزی و ریالی اعضای سندیکای شرکت‌های تولیدکننده برق را که تأمین‌کننده بیش از ۶۰ درصد برق تولیدی در کشور هستند (صاحبان نیروگاه‌های بزرگ‌مقیاس حرارتی غیردولتی)، حدود ۵۰ هزار میلیارد تومان برآورد کرده است. گذشته از این، مدل توسعه نیروگاه‌های برق کشور به‌گونه‌ای بوده است که در حال حاضر نیروگاه‌های حرارتی با بیش از ۶۶ هزار مگاوات، حدود ۸۰ درصد ظرفیت نصب‌شده نیروگاه‌های کشور را به خود اختصاص می‌دهند؛ آن‌هم در شرایطی که ناترازی در بخش گاز، تأمین سوخت مورد نیاز بسیاری از نیروگاه‌های برق کشور را با مشکل مواجه کرده است. همچنین نزدیک به ۱۴ درصد نیروگاه‌ها برقابی هستند و بیشتر نیروگاه‌های برقابی در استان خوزستان قرار دارند. این در حالی است که بحران آب، تولید این نیروگاه‌ها را به چالش کشیده است. در این میان و برخلاف کشورهای منطقه مانند عربستان یا ترکیه، فقط حدود یک درصد نیروگاه‌های برق ایران با انرژی‌های تجدیدپذیر مانند انرژی خورشیدی یا باد فعالیت می‌کنند.
اوضاع آب به‌مراتب بدتر است و تقریبا تمام صنایع ایران با بحران آب دست‌و‌پنجه نرم می‌کنند. هرچند صنایع سهم قابل توجهی از آب مصرفی کشور ندارند، اما فقر آب دامن‌گیر بسیاری از صنایع و کارخانه‌های کشور شده که به عنوان مثال اصفهان، به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین قطب‌های صنعتی ایران، وضعیت وخیمی را در این زمینه تجربه میکند. ایرنا در ۲۸ تیر ۱۳۹۵ به نقل از شرکت شهرک‌های صنعتی استان اصفهان نوشته است: کمتر از یک‌سوم آب مورد نیاز شهرک‌ها و نواحی صنعتی استان اصفهان تأمین می‌شود. با نگاه به گذشته متوجه می‌شویم مدیریت و سیاست گذاری های مناسب در حوزه منابع آبی و گازی سال هاست مورد غفلت قرار گرفته است. شرکت شهرک‌های صنعتی استان تهران در ۲۳ مرداد ۱۳۹۸ از تعطیلی حدود یک‌پنجم واحدهای تولیدی شهرک‌های صنعتی پایتخت خبر داده و از کمبود آب و برق در شهرک‌های صنعتی تهران گفته است. در این بیانیه تأکید شده که افت فشار برق در شهرک‌های صنعتی تهران، موجب آسیب شدید به تجهیزات واحدهای تولیدی شده است. شرکت شهرک‌های صنعتی البرز هم مشکل مشابهی را گزارش داده و از کمبود شدید آب در صنایع مستقر در شهرک‌های صنعتی البرز خبر داده است. به این ترتیب، شاید بتوان گفت بزرگ‌ترین تهدید حال حاضر صنایع ایران و رؤیای توسعه صنعتی کشور، بحران انرژی است چرا که تمرکز جغرافیایی بسیاری از صنایع، در مرکز و اقلیم بیابانی و نیمه‌بیابانی کشور قرار گرفته است.
بر اساس گزارشی که مرکز مطالعات راهبردی کشاورزی و آب اتاق ایران، برداشت بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی موجب شده است از ۶۰۹ محدوده مطالعاتی کشور، ۴۱۰ محدوده مطالعاتی ممنوعه یا ممنوعه بحرانی شوند. همچنین از ۱۹۹ دشت باقی‌مانده، ۱۱ دشت در آستانه ممنوعه‌‌شدن هستند و ۱۱۲ دشت هم فاقد پتانسیل آب زیرزمینی‌اند. به این ترتیب، تنها ۷۶ دشت آزاد در کشور باقی مانده است.
اعداد ناترازی تولید و مصرف گاز هم هشداردهنده هستند. در زمستان سال ۱۴۰۲، صندوق توسعه ملی گزارش داد در صورت ادامه وضعیت موجود، کشور از سال ۱۴۰۴ به تدریج وارد دوران کاهش عرضه گاز می‌شود و تا افق ۱۴۲۰ ناترازی گاز به وضعیتی می‌رسد که فقط می‌توان به یک‌سوم تقاضای گاز کشور پاسخ داد. این اتفاق در شرایطی رخ می‌دهد که بر مبنای گزارش سازمان کشورهای صادرکننده نفت، اوپک، تا پایان سال ۲۰۲۱ میلادی، ایران با حدود ۳۴ تریلیون مترمکعب، در مجموع حدود ۱۶ درصد ذخایر اصلاح‌شده گاز طبیعی در جهان را در اختیار دارد و مالک دومین ذخایر گاز جهان به شمار می‌آید؛ بااینحال، تحریم و نبود سرمایه کافی و فناوری روز باعث شده استخراج گاز از میادین گازی ایران با مشکلاتی عدیده مواجه شود و میزان مصرف گاز از تولید آن پیشی بگیرد. در سال ۱۳۹۹ وزارت نفت کسری گاز فصول سرد را حدود ۱۵۰ تا ۱۶۰ میلیون مترمکعب برآورد کرد. کسری گاز در سال ۱۴۰۰ به حدود ۲۰۰ میلیون مترمکعب رسید و در سال ۱۴۰۱ کسری گاز فصول سرد سال بین ۲۳۰ تا ۲۵۰ میلیون مترمکعب تخمین زده شد. در حال حاضر میزان مصرف گاز کشور در روزهای سرد سال به ۹۰۰ میلیون مترمکعب رسیده است، اما تولید گاز در میدان گازی پارس جنوبی یا عسلویه به زحمت به ۷۰۰ میلیون مترمکعب می‌رسد. رضا پدیدار، رئیس سابق کمیسیون انرژی اتاق تهران، به “شرق” گفته بود: برای حفظ میزان فعلی تولید گاز در کوتاه‌مدت به حدود ۵۰ میلیارد دلار، در میان‌مدت به ۹۰ تا ۱۲۰ میلیارد دلار و در بلندمدت به حدود ۲۰۰ میلیارد دلار سرمایه نیاز است. کمیسیون انرژی مجلس هم در گزارشی تأکید کرده بود در صورت انجام‌نشدن عملیات فشارافزایی در میدان گازی پارس جنوبی، برداشت ۶۸۰ میلیون مترمکعبی کنونی به روزانه ۳۵۰ میلیون مترمکعب در افق ۱۴۱۰ می‌رسد و برای جلوگیری از وقوع چنین اتفاقی و صرفا برای حفظ وضع تولید فعلی، به ۲۰ میلیارد دلار سرمایه‌گذاری برای اجرای طرح‌های فشارافزایی در مخازن پارس جنوبی نیاز است. با این شرایط، باید گفت شاهرگ حیات صنایع و توسعه ایران به خطر افتاده است و به جرئت می‌توان گفت برای نجات صنایع کشور، اولویتی بالاتر از نجات زیرساخت‌های آب و انرژی وجود ندارد.
شرکت سنجش ابزار پویای آینده (پویاک) در تلاش است تا با بهره گیری از تمام ظرفیت های واحد های تحقیق و توسعه خود، بر روند پیشرفت تکنولوژی در حوزه مدیریت منابع آبی و گازی تأثیر مثبت و عمیقی گذاشته، راهی به سوی آینده‌ای پایدار نشان دهد و افزایش درآمد سازمان های مربوطه را از طریق افزایش بهره وری، بهبود مدیریت منابع و کاهش مصرف، افزایش دهد تا با تکمیل و توسعه طرح هایی در حوزه مدیریت منابع، چالش های فوق الذکر در کمترین زمان ممکن مرتفع گردد.
منابع:
سازمان صنایع کوچک و شهرک‌های صنعتی ایران
روابط عمومی سندیکای تولیدکنندگان برق ایران
مرکز مطالعات راهبردی کشاورزی و آب اتاق ایران
